ارزیابی ترجمه‏های اروپایی از قرآن مجید

پدیدآورسیدعبدالمجید طباطبایی

نشریهپگاه حوزه

شماره نشریه106

تاریخ انتشار1388/02/31

منبع مقاله

share 701 بازدید
ارزیابی ترجمه‏های اروپایی از قرآن مجید

سید عبدالمجید طباطبایی

شاید بتوان ترجمه قرآن مجید را در همان سال‏های صدر اسلام، ردیابی نمود; یعنی آن هنگامی که حضرت پیامبر (ص)، پس از فتح مکه در صدر گسترش اسلام و ابلاغ پیام وحی به سرزمین‏های همسایه برآمد و پیک‏هایی را با پیام قرآن به سوی آنها ارسال داشت .
اما ترجمه قرآن مجید به زبان‏های اروپایی موضوعی است که در وهله نخست توسط غیر مسلمانان و با انگیزه خصومت‏با اسلام صورت گرفت و تنها در سده اخیر است که مسلمین خود اهمیت موضوع را دریافته و در این میدان قدم گذاشته‏اند . بنابراین در بررسی ترجمه قرآن توسط غیر مسلمانان به تحریف‏ها، سوء برداشت‏ها و سو ترجمه‏های فراوانی بر می‏خوریم که ناگزیر به ذکر برخی از آنان خواهیم بود .
در این نوشته تمرکز اصلی بر ترجمه‏های قرآن به زبان انگلیسی می‏باشد . در ابتدا تاریخچه‏ای مختصر در ارتباط با اولین ترجمه‏های قرآن به زبان‏های اروپایی ارائه خواهد شد و سپس برخی از ترجمه‏های انگلیسی به ترتیب زمانی ذکر شده و از لحاظ هدف و سبک ترجمه مورد بررسی کوتاهی قرار خواهند گرفت .
ترجمه کامل قرآن مجید به زبان‏های اروپایی به قرن یازدهم میلادی باز می‏گردد . این ترجمه به زبان لاتین و با هدف اسلام‏ستیزی و به سرمایه‏گذاری مسیحیت صورت گرفته است . این ترجمه نخستین، توسط محققی به نام رابرت کتن (Robert of ketton) در سال 1143 میلادی، در پی فرمان و با هزینه یک کشیش عالی رتبه فرانسوی، معروف به پیر از کلیسای کلونی در شرق فرانسه (prience of the couny monastery) تحقق یافت . این اولین گام، منجر به سوء برداشت و به خصوص تشدید خصومت علیه اسلام شد که متاسفانه آثار آن تا امروز در میان مسیحیان همچنان باقی است .
رابرت کتن، مصمم به استفاده از زبان سخیف و تند در ترجمه‏اش بود; به طور نمونه می‏توان به گفته‏های خود او استناد نمود که نوشته است: «پدر پیر شایسته تکریم است; زیرا پس از آنکه رهبران کلیسا به دین کفرآمیز اسلام اجازه رشد و تقویت و گسترش طی 537 سال را دادند، پدر پیر در صدد افشای پایه و اساس اسلام بر آمد . من در ترجمه‏ام نشان داده‏ام که مسلمین از چه جریان پالاینده‏ای آب خورده‏اند . وظیفه من تنها شروع کار و فراهم آوردن تمهیدات بوده و ادامه آن با دیگران است . من دود حاصل از این آتش را پراکندم، باشد که پدر پیر آن را به کلی خاموش نماید .»
نسخه اصلی آنچه گذشت‏به خط خود مترجم در کتابخانه آرموری پاریس (Paris Armorylibrary) موجود است . (1) همان‏گونه که رابرت پیش‏بینی کرده بود، متاسفانه ترجمه ناقص و سخیف او پایه و اساسی شد برای ترجمه‏های بعدی قرآن به زبان‏های دیگر . به‏طور مثال اولین ترجمه ایتالیایی قرآن از روی ترجمه رابرت صورت گرفت که توسط آندره آریو بینی ( منتشر شد . این ترجمه ایتالیایی مبنای اولین ترجمه به زبان آلمانی توسط سالمن شویگر (solmonschweigger) که مبلغی در نورنبورگ بود، قرار گرفت . ترجمه آلمانی سپس مبنای اولین ترجمه هلندی در سال 1681 شد; بدون اینکه ذکری از نام مترجم به میان آید .
بنابراین مشاهده می‏شود که یک ترجمه متعصبانه، که در پی اغراض پدران کلیسا در ستیز با اسلام صورت پذیرفته بود، مبنای سه ترجمه دیگر قرار گرفت . مسیحیت‏برای مدت پنج قرن به‏طور مستقیم یا غیر مستقیم، در منازعات سرسختانه‏اش علیه اسلام، از ترجمه رابرت سود می‏جست .
این وضعیت ترجمه‏های اروپایی قرآن از قرن یازده تا هجده بود . در سال 721، ترجمه ثانی قرآن به زبان لاتین توسط لودیکو ماراچی (Ludovice Marrachi) صورت پذیرفت که این نیز با هدف ابطال و رد اسلام انجام گرفت . این ترجمه از ترجمه پیشین بسیار خصمانه‏تر و موضع‏گیری‏های آن نسبت‏به اسلام، بسیار نفرت‏انگیزتر بود .
در قرن نوزدهم اساسا شرق‏شناسان و دیگرانی که با زبان عربی آشنایی پیدا کرده بودند، وارد عرصه ترجمه شدند . البته ترجمه آنان نیز عاری از نقص و سوء برداشت نیست .
در قرن بیستم، خود مسلمانان وظیفه ترجمه قرآن را به دوش گرفتند . این جریان روز بروز قوت بیشتری یافته است ولی هنوز در ابتدای مسیر قرار دارد .
در مورد نقش کشور ایران، باید ذکر شود که خوشبختانه مرکز ترجمه قرآن مجید در شهر قم تاسیس شده و به فعالیت مشغول است و در این راستا مجله‏ای را نیز تحت عنوان «ترجمان وحی‏» هر شش ماه یکبار منتشر می‏سازد که شامل مقالات و اخبار مربوط به ترجمه‏های قرآن است .
بنابر آنچه گفته شد، تاریخچه ترجمه قرآن مجید به زبان‏های اروپایی را می‏توان به سه دوره کلی تقسیم نمود: 1 . قرون وسطی تا دوره رنسانس; عمدتا با نیت‏های خصمانه، توسط متولیان کلیسا . 2 . اوائل قرن نوزدهم; در پی شکل‏گیری و قوت یافتن علوم اجتماعی و مطالعات شرق‏شناسی; توسط شرق شناسان غیر مسلمان . 3 . عصر حاضر; در پی آگاهی مسلمین و نیز برخورداری از امکانات اطلاع رسانی پیشرفته; توسط خود مسلمانان .
در ادامه بحث ابتدا به معرفی و توضیح در مورد مطرح‏ترین مترجمان غیرمسلمان و سپس مترجمان مسلمان خواهیم پرداخت .
یکی از مطرح‏ترین مترجمان غیر مسلمان قرآن الکساندر راس (Ross Alexander) می‏باشد . عنوان ترجمه او که اولین بار در سال 1649 به چاپ رسید، عبارت است از «قرآن محمد ترجمه شده از عربی به فرانسه‏» . این ترجمه به تازگی به انگلیسی برگردانده شده است . این ترجمه فرانسوی حداقل هشت نوبت‏به چاپ رسیده که تازه‏ترین آنها در سال 1856 بوده است . این اثر نمونه‏ای است از یک ترجمه ناقص که حاصل کار یک مبلغ شرق‏شناس به حساب می‏آید . در مقدمه اثر، راس مقصود خود را از ترجمه برای خوانندگان، چنین توصیف می‏نماید: «به نظرم مناسب آمد که با شناخت‏بهتر دشمنان ناچیز، بهتر می‏توان به جنگ آنها رفت ... پس قرآن او را ترجمه نمودم .» (2) و در ضمیمه همین اثر متعصبانه به عنوان ذیل، بر می‏خوریم: «هشدار لازم برای کسانی که می‏خواهند بدانند چه سودی و یا چه خطری در خواندن قرآن وجود دارد .»
اما در مورد کیفیت‏خود ترجمه، به همین توضیح زومر ( (Zwemer بسنده می‏کنیم که گفته است: «راس با عربی بسیار ناآشنا و یک محقق غیر آگاه فرانسوی بود . بنابراین ترجمه‏اش آکنده از خطاست .» (3)
در رابطه با خصمانه بودن این ترجمه شاید بارزترین اشکال همان عنوان اثر باشد; یعنی «قرآن محمد» . بدین ترتیب مترجم خواسته است الهی بودن قرآن را منتفی کند و آن‏را به مثابه یک اثر شخصی و انسانی و به عبارتی غیر الهی جلوه دهد .
یکی دیگر از ترجمه‏های قرآن که در غرب رواج بسیار یافته است، ترجمه‏ای است‏به زبان انگلیسی توسط جورج سیل ( (George Sale با عنوان «قرآن ترجمه شده به زبان انگلیسی مستقیما از زبان عربی‏» . البته قابل ذکر است که این ترجمه نیز با نام «قرآن محمد» شهرت یافته و در سال 1734 در لندن به چاپ رسیده است . آخرین چاپ این ترجمه در سال 1975 بود . جورج سیل برای ترجمه‏اش مقدمه مفصلی - بالغ بر دویست صفحه - نوشته و در آن به بررسی نکات متعددی از قبیل جغرافیای جزیره‏العرب، عربستان قبل از اسلام، ادیان و باورهای مردم در دوران پیش از ظهور اسلام، شخصیت پیامبر، و ... پرداخته است . البته منابع مورد استفاده وی، منابع موثقی نیست . وی بدون هیچ پروایی به اظهار نظرهای شخصی در مورد مسائل قرآن و شان نزول سوره‏ها و آیات پرداخته است . در قسمت‏های متعددی از مقدمه خود تلویحا بیان می‏نماید که قرآن تقلیدی است از کتاب مقدس پیشین . سبک ترجمه سیل نسبتا ادبی است; ولی در ترجمه‏اش نقایص، سوءبرداشت‏ها و تحریف‏های عامدانه بارزی به چشم می‏خورد . برای نمونه در ترجمه «بسم الله الرحمن الرحیم‏» ، وی از ترجمه رحیم سرباز زده و در هر جایی که کلماتی از یک ریشه مثل «رحمن‏» و «رحیم‏» از پی هم آمده‏اند، اظهار نظر می‏نماید که این تکراری است‏بیهوده و بی‏معنا و در صورت ترجمه موجب نقصان و نابهنجاری ترجمه خواهد شد .
دیگر از مواردی که می‏توان به آن اشاره نمود، شیوه ترجمه حروف مقطعه توسط سیل است; مثلا «الف لام میم‏» را به A.L.M ] » ترجمه نموده است . به عبارت دیگر می‏توان گفت که در ترجمه این حروف، معادل الفبایی انگلیسی را به کار گرفته است; در حالی‏که برخی دیگر از مترجمان سعی در حرف‏نگاری در این موارد داشته‏اند; یعنی مثلا همان الف لام میم را به Alif, Lam, Mim ] » ترجمه کرده‏اند . بنابراین جانب احتیاط را بیشتر رعایت نموده‏اند و حرفی را که نتوانسته‏اند درک کنند، به همان گونه اصلی، فقط حرف‏نگاری کرده‏اند .
دیگر از کاستی‏های این ترجمه، حذف بخشی از آیات است; به طور نمونه مشاهده می‏شود که آیه 98 از سوره آل‏عمران ناقص ترجمه شده و از ترجمه بخشی از آن به‏طور کلی صرف‏نظر شده است .
همچنین مشاهده می‏گردد که در ترجمه برخی از آیات، تفسیر به رای صورت گرفته و مثلا «یا ایها الناس ...» در برخی آیات به «ای مردم مکه ...» ترجمه شده است .
دیگر از مترجمان غیر مسلمان قرآن، رادول Radwell, J.M) » است . ترجمه وی تحت عنوان «القرآن‏» در لندن به سال 1861 به چاپ رسیده است . این مترجم، اصالت ترتیب سوره‏ها را زیر سؤال برده و ترتیب جدیدی برای ارائه سور اتخاذ نموده است . رادول نیز عقیده داشت که قرآن تقلیدی است از کتب مقدس مسیحیان و یهودیان .
وی همچنین سخنان سخیف و ناروایی را به پیامبر اسلام نسبت می‏دهد . ترجمه رادول نیز دارای خطاها، سوءترجمه‏ها و سوءبرداشت می‏باشد; به‏طور نمونه آیه دوم از سوره کوثر را بدین نحو ترجمه می‏نماید: «پس برای پروردگار نماز بگذار و قربانیان را هلاک ساز .» (4) یا در مورد کلمه عبد در آیه دهم سوره علق توضیح می‏دهد که «چون بردگان به دین اسلام در می‏آمدند، قرآن این کلمه را به کار برده است‏» .
از جمله ترجمه‏های دیگر انگلیسی قرآن توسط غیرمسلمانان، بدین قرار است: ترجمه پالمر (Palmear, E . H) چاپ لندن به سال 1880; ترجمه ریچارد بل (Bell, Richard) چاپ لندن به سال 1937; ترجمه آربری (Arberry, A . j) چاپ لندن به سال 1955; ترجمه داود (Dawood, N . j) چاپ لندن به سال 1965 .
البته هر یک از ترجمه‏های مذکور، نقایص خاص خود را دارند و در این مقاله، مجال بررسی آنها نیست و البته همان‏گونه که ذکر شد، علاقه‏مندان می‏توانند برای مطالعه بیشتر در این زمینه به مجله «ترجمان وحی‏» ، منتشره از سوی مرکز ترجمه قرآن مجید، که هر شش ماه یک بار به چاپ می‏رسد، مراجعه نمایند .
همان‏گونه که ذکر شد در سده اخیر خود مسلمانان تصمیم به ترجمه قرآن مجید گرفته‏اند . در این میان، زبان‏مادری برخی انگلیسی بوده و برخی دیگر عرب‏زبان یا غیر آن بودند . در این بخش به بررسی برخی از ترجمه‏های انگلیسی قرآن توسط مسلمانان خواهیم پرداخت . از میان مترجمان مسلمان به سه مترجم اشاره خواهد شد . یکی از اروپا، دیگری از آسیا و سومی از امریکا، محمد مارمادوک ویلیام پیکتال (Pickthal, Mohammed Marmoduke) مترجم بریتانیایی مسلمان قرآن است . ترجمه او تحت عنوان «مفهوم قرآن کریم‏» به سال 1930 در لندن به چاپ رسید و نیز بارها توسط ناشران مسلمان و غیرمسلمان تجدید چاپ شد . البته قابل ذکر است که برخی از چاپ‏های این ترجمه دارای اشکالاتی چند می‏باشد . از نقطه نظر سبک، ترجمه پیکتال، ادبی، وزین، روان، مختصر و تا حد زیادی دقیق است . وی رمان‏نویس و اهل قلم بوده و از طرف دیگر در برخی از کشورهای مسلمان به مسافرت پرداخته و زبان عربی را نیز فراگرفته و با فرهنگ و ادیان آن دیار آشنا بوده است . پیکتال برای ترجمه خود مقدمه‏ای فراهم آورده و در آن علاوه بر توضیح درباره حضرت پیامبر اکرم (ص)، دوران پیامبری وی و حوادث مهم آن دوران، اندکی نیز به ویژگی‏ها و دشواری‏های ترجمه قرآن اشاره نموده است . وی همچنین در مقدمه‏ای بر هر سوره، توضیح مختصری در مورد تعداد آیات آن، احیانا شان نزول، محل نزول و دلیل نام‏گذاری آن باز می‏گوید .
مترجم دیگر مسلمان قرآن مجید که ترجمه انگلیسی وی یکی از رایج‏ترین ترجمه‏های دردسترس در کشورها می‏باشد، شاکر .( (Shakir M . M است . این ترجمه تحت عنوان قرآن مقدس در سال 1982 در نیویورک به چاپ رسیده است . ترجمه مذکور عاری از هرگونه پاورقی یا توضیحی است . تا حدی به نظر می‏رسد که مترجم بیشتر از اینکه ترجمه‏ای از خود ارائه داده باشد، به اقتباس و تقلید از مترجمین دیگر پرداخته است . دلیل این مدعا آن است که با مقایسه بخش‏های مختلف این ترجمه، در می‏یابیم که سبک ثابتی در آن وجود ندارد و هر بخش از آن به نظر، شبیه یکی از ترجمه‏های دیگر می‏باشد .
مترجم سوم که در این مقاله از او یاد خواهد شد، تامس بالنتین ایرونیگ (Irving, T . B) معروف به حاج تعلیم علی است . وی اولین مترجم امریکایی قرآن به حساب می‏آید و ترجمه‏اش در سال 1985 در ورمونت‏به چاپ رسید . سبک ترجمه مذکور غیرادبی یا به عبارتی عامیانه است . البته خود مترجم این امر را یک امتیاز می‏داند; از آن جهت که به نظر وی، ترجمه‏هایی که زبان آنها ادبی و ثقیل است، برای نسل حاضر به آسانی قابل درک نمی‏باشد .
ولی به نظر می‏آید که ایروینگ ثبات سبک ندارد و گاهی از کلمات و عبارات کهن سودجسته و سعی کرده آهنگی خاص به لحن ترجمه‏اش بدهد . در رابطه با مفهوم نیز گاه مترجم نتوانسته به خوبی مفهوم را انتقال دهد و بیشتر به اطاله کلام پرداخته است .
ایروینگ مقدمه مفصلی برای ترجمه خود نوشته و در آن مطالب متعددی را ذکر کرده است . از قبیل اصطلاح‏شناسی، نظم تلفظ و آوانویسی، سبک ترجمه، و ... از نکات جالبی که در این مقدمه به آن برمی‏خوریم آن است که وی می‏گوید «در این ترجمه کوشیده است که بخشی از قصور غرب را درباره اسلام جبران کند .» (5)
در پایان شایان ذکر است که در ایران نیز تلاش‏های متعددی برای ترجمه قرآن به زبان انگلیسی به عمل آمده است و در این میان می‏توان به ترجمه خانم دکتر طاهره صفارزاده، و ترجمه منظوم آقای دکتر فضل‏الله نیک‏آیین چاپ امریکا اشاره نمود; ولی تازه‏ترین تلاش در این زمینه، ترجمه‏ای است که توسط «مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی‏» در معرض چاپ قرار دارد . (6)
پی‏نوشت‏ها در دفتر مجله موجود است .

مقالات مشابه

فرهنگ زبانی عرب و نقش آن در ترجمه قرآن کریم

نام نشریهتحقیقات علوم قرآن و حدیث

نام نویسندهقاسم فائز, محمدعلی حیدری مزرعه آخوند

ترجمة القرآن الکریم

نام نشریهاجوبة المسائل الدینیة

نام نویسندهمحمدهادی معرفت

نظرات فی قضیة ترجمة معانی القرآن الکریم (1)

نام نشریهالبیان

نام نویسندهفهد بن محمدالمالک

ملاحظات علی ظاهرة: ترجمة القرآن

نام نشریهالفکر الاسلامی

نام نویسندهمحمدهادی معرفت

آن پارسی پاک نخستین مترجم قرآن بود

نام نشریهگلستان قرآن

نام نویسندهبهاءالدین خرمشاهی

ترجمه و جایگاه ترجمه قرآن کریم

نام نشریهپیام قرآن

نام نویسندهرسول معتمدی